Tło historyczne
Jednym z najważniejszych historycznych i kulturowych fenomenów Wrocławia jest jego wielokulturowość. Pozostając w obrębie zmieniających się formacji państwowych, położony na szlakach handlu i wędrówek ludów, stawał się na długie okresy domem i małą ojczyzną wielu narodów i wyznań. Jednym z ważnych czynników kształtujących obraz i genius loci nadodrzańskiego miasta niemal od początku jego historii stali się Żydzi. Udokumentowana historia ich obecności we Wrocławiu liczy 800 lat, jednakże bez wątpienia jest jeszcze starsza. Obecność ta, choć przerywana prześladowaniami i wygnaniami, miała istotne znaczenie dla miasta i z początku również dla jego rozwoju gospodarczego. Dyskryminacja i izolacja nie sprzyjały jednak przez lata szerszemu włączeniu się Żydów do życia politycznego i kulturalnego. Sytuację zmieniło włączenie Wrocławia do dynamicznych i nowoczesnych Prus. Rozpoczął się złoty wiek niemieckich Żydów.
Pierwsze plany
Koniec XVIII wieku, przez Polaków kojarzony z tragicznymi rozbiorami, w Prusach był okresem Oświecenia. Wówczas żydowskiej społeczności stopniowo zagwarantowano prawa obywatelskie, co pomogło jej rozkwitnąć. W 1790 roku na przykład minister Śląska, hrabia Karl Georg Heinrich von Hoym, zaproponował budowę ogólnodostępnej synagogi, która służyłaby całej gminie żydowskiej i jednocześnie umożliwiała władzom zupełną kontrolę gminy.
Ta jedna synagoga miała zastąpić wszystkie rozproszone w mieście domy modlitwy. Jednakże plan ten został zablokowany przez ortodoksyjnych Żydów, którzy postrzegali emancypację jako zagrożenie dla ich tożsamości religijnej. Mimo żydowskiego oporu nacisk władz w Berlinie na społeczność żydowską nasilał się. Opór ten, wykraczający poza konserwatywne środowiska żydowskie, wynikał z braku funduszy, a także z wciąż nieuregulowanego statusu judaizmu w pruskiej konstytucji. W 1820 roku władze wymusiły ostatecznie decyzję o budowie synagogi.
W latach 1819 – 1820 zebrano znaczne środki na realizację projektu i zapewniono świątyni lokalizację na działce przy ul. św. Antoniego 35, gdzie wcześniej stała gospoda Pod Białym Bocianem, po której synagoga „odziedziczyła” przyszłą nazwę. Według niektórych źródeł nazwa synagogi pochodziła od garbarni należącej do rodziny Storków. Gotowy był również plan architektoniczny. Tym razem to spory religijne w silnie podzielonej gminie żydowskiej doprowadziły do wstrzymania budowy.
Budowa synagogi
Projekt budowy reprezentacyjnej synagogi odrodził się na nowo w 1826 roku z inicjatywy liberalnych Żydów skupionych w Pierwszym Towarzystwie Braci. Prace budowlane rozpoczęły się rok później. Najbardziej wybitne osobistości związane z tym przedsięwzięciem to inwestor Jakob Philip Silberstein, mistrzowie murarscy Schindler i Tschoke oraz nadzorca budowlany Thiele. Wybitny niemiecki architekt Carl Ferdinand Langhans zaprojektował neoklasycystyczną świątynię, której wnętrze ozdobił żydowski malarz Raphael Biow. Pierwsze nabożeństwo odbyło się 10 kwietnia 1829 roku, 13 dni przed oficjalną ceremonią otwarcia synagogi.
Przez kolejne 18 lat funkcjonowała ona jako prywatna świątynia Towarzystwa, by w 1847 roku stać się główną i ogólnodostępną synagogą, rosnącej w siłę i znaczenie, liberalnej frakcji wrocławskiej gminy żydowskiej.
Od liberalnej do ortodoksyjnej
W 1872 roku powstała majestatyczna Nowa Synagoga przy ulicy Podwale, do której przenieśli się liberalni Żydzi, Synagogę pod Białym Bocianem przejęli zaś Żydzi konserwatywni. Religijne wymogi rozdzielenia płci podczas nabożeństw zakłóciły harmonijną kompozycję budowli przez dodanie trzech zewnętrznych klatek schodowych, prowadzących na galerie dla kobiet. Przebudowa dokonana przez Paula i Richarda Erlichów w 1905 roku zostawiła po sobie żelbetowe, neoromańskie galerie dla kobiet. Znaczne i radykalne unowocześnienie synagogi nastąpiło w setną rocznicę jej istnienia. W 1929 roku odnowiono elewacje i wnętrze, zamontowano centralne ogrzewanie i elektryczne oświetlenie oraz wybudowano pośrodku synagogi bimę.
Przetrwanie nazizmu
Podczas „nocy kryształowej” z 9 na 10 listopada 1938 r. bojówki hitlerowskie zdewastowały wnętrze synagogi. Jednak ze względu na bliskie sąsiedztwo innych budynków ominął ją los Nowej Synagogi, która została doszczętnie spalona. Świątynia służyła jako miejsce modlitwy Żydom konserwatywnym i liberalnym aż do czasu ich aresztowania. W 1943 roku hitlerowcy przerobili wnętrze synagogi na warsztat samochodowy oraz magazyny zrabowanego mienia żydowskiego.Część oryginalnego wyposażenia świątyni uległa wówczas zniszczeniu. Dziedziniec synagogi stał się Umschlagplatzem,miejscem zbiórek deportowanych do obozów zagłady Żydów. Niemieccy Żydzi Wrocławia zniknęli z miasta. Około połowie z nich udało się uciec przed aresztowaniami, a pozostała część została wymordowana w obozach koncentracyjnych.
Część Polski
Już 13 sierpnia 1945 roku Komitet Żydowski we Wrocławiu, reprezentujący ocalałych polskich Żydów, którzy osiedlili się tu po wojnie, zwrócił się do prezydenta miasta, Aleksandra Wachniewskiego, o zwrot synagogi zajmowanej wówczas przez milicję przemysłową. Komitet wyremontował odzyskaną synagogę oraz z powrotem dostosował ją do potrzeb kultu religijnego.
Kolejne fale emigracji żydowskiej z Polski, dyskryminacyjna polityka władz i akty wandalizmu „nieznanych sprawców” przyczyniły się do stopniowej degradacji obiektu. W latach sześćdziesiątych Synagoga pod Białym Bocianem służyła jako ośrodek kultu i miejsce spotkań kilku tysiącom Żydów Wrocławia. W roku 1966 władze komunistyczne zamknęły synagogę, wskazując na opłakany stan obiektu.
Rok później wskutek interwencji Kongregacji Izraelskiej uzyskano zgodę na użytkowanie dolnej części synagogi, i to tylko podczas określonych świąt. Po dokonaniu rozbiórki okolicznych domów świątynia utraciła naturalną ochronę i stała się jeszcze łatwiejszym celem dla wandali, którzy powybijali wszystkie szyby i w ten sposób przyspieszyli proces dalszej dewastacji.
Antysemicka Kampania w 1968 r.
Rok 1968 to kolejny czarny rok w historii społeczności żydowskiej Wrocławia i jej synagogi. Ostatnia fala emigracji żydowskiej, w znacznym stopniu wymuszona antysemicką kampanią, doprowadziła do zawieszenia nabożeństw w synagodze.
W 1974 roku synagoga została przejęta przez Skarb Państwa i przekazana Uniwersytetowi Wrocławskiemu. W jej wnętrzu miała powstać biblioteka oraz czytelnie.Rozpoczęte w 1976 roku, a wkrótce zarzucone prace adaptacyjne doprowadziły jedynie do jeszcze większej dewastacji budynku. Zakupiona w 1984 roku przez Centrum Kultury i Sztuki, stała się przez kilka lat miejscem występów artystycznych. Dalsze zniszczenia – głównie w efekcie dwóch pożarów – doprowadziły do kolejnej zmiany właściciela. Została nim w 1989 roku wrocławska Akademia Muzyczna, planując budowę sali koncertowej. Po zdjęciu dachu zaprzestano jednak jakichkolwiek robót, a pozostawiona na pastwę losu świątynia popadła w ostateczną ruinę. Kolejny od 1992 roku prywatny właściciel przyczynił się jeszcze bardziej do pogorszenia stanu budynku.
Demokracja
Mimo zmian politycznych w 1989 roku i życzliwości nowych, demokratycznych lokalnych i krajowych władz, minęło jeszcze kilka lat, zanim Synagoga pod Białym Bocianem wróciła do prawowitego właściciela — wrocławskiej społeczności żydowskiej. Henryk Kardynał Gulbinowicz, arcybiskup senior Wrocławia, przekonał Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego do wykupienia synagogi, która 10 kwietnia 1996 roku została przekazana odrodzonej Gminie Wyznaniowej Żydowskiej we Wrocławiu.
Nie można również zapomnieć o Ericu F. Bowesie, amerykańskim działaczu żydowskim urodzonym w Breslau, który był jednym z pierwszych inicjatorów odbudowy Synagogi pod Białym Bocianem. Niestety zmarł w 2007r., nie doczekawszy się otwarcia synagogi. We wrześniu 1995 roku w zrujnowanej synagodze odbyło się pierwsze nabożeństwo z okazji święta Rosz ha-Szana, w którym udział wzięło około 400 osób. Wtedy też po raz pierwszy wystąpił Chór Synagogi pod Białym Bocianem pod dyrekcją Stanisława Rybarczyka.
Początek renowacji
W maju 1996 r. rozpoczęto proces renowacji budynku synagogi, nadzorowany przez Annę Kościuk, architekta całego procesu odrestaurowywania synagogi. Prace remontowe, finansowane przez Fundację Współpracy Polsko-Niemieckiej, były skoncentrowane na odbudowie dachu synagogi. Plany dalszej renowacji bazowały na istniejących, archiwalnych zdjęciach. W 1998 roku dzięki dotacji KGHM Polska Miedź S.A. zakończono trzeci etap renowacji.
W listopadzie 1998 roku – 60 lat po wydarzeniach „nocy kryształowej” – miało miejsce w synagodze szczególne nabożeństwo. Obecny był Jerzy Buzek, ówczesny premier rządu RP, a współcześnie przewodniczący Parlamentu Europejskiego, oraz Bogdan Zdrojewski, ówczesny prezydent Wrocławia, obecny Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Był to kulminacyjny punkt starań na rzecz odzyskania i uratowania synagogi prowadzonych przez Michaela Schudricha, obecnego naczelnego rabina Polski, oraz Jerzego Kichlera, ówczesnego przewodniczącego Związku Gmin Wyznaniowych Żydowskich w RP oraz Gminy Wyznaniowej Żydowskiej we Wrocławiu. Działania Jerzego Kichlera były kontynuowane przez kolejnych liderów społeczności żydowskiej – Ignacego Einhorna i Klarę Kołodziejską, Karola Lewkowicza i Józefa Kożucha.
Fundacja Bente Kahan
7 maja 2005 roku z inicjatywy Bente Kahan, norweskiej artystki żydowskiego pochodzenia, zostało utworzone w Synagodze Centrum Kultury i Edukacji Żydowskiej. Następnego roku Bente Kahan założyła wraz z Maciejem Sygitem, zaangażowanym społecznie lokalnym przedsiębiorcą, Fundację Bente Kahan. Wkrótce Fundacja wraz z wrocławskim oddziałem Związku Gmin Wyznaniowych Żydowskich w RP połączyła siły zmierzające ku renowacji Synagogi pod Białym Bocianem. Dalsza renowacja była możliwa dzięki uzyskanym środkom od Gminy Miasta Wrocław.
W 2008 roku Fundacja Bente Kahan uzyskała fundusze z EOG i Norweskiego Mechanizmu Finansowego (EEA Grants, Islandia, Liechtenstein i Norwegia) na rewaloryzację historycznego budynku i dziedzińca. Koszt całkowity projektu to około 2,5 miliona Euro. Część tej sumy pochodziła od Gminy Miasta Wrocław i Związku Gmin Wyznaniowych Żydowskich w RP, reprezentowanego przez przewodniczącego Piotra Kadlčika i Andrzeja Zozulę – wiceprezesa zarządu. Projekt był administrowany przez Fundację Bente Kahan oraz nadzorowany przez jej przedstawiciela, Marka Mielczarka. Osobiste zaangażowanie prezydenta Wrocławia, Rafała Dutkiewicza, odegrało istotną rolę w zakończeniu projektu.Razem z małą salą modlitw, Synagoga służy społeczności żydowskiej pod przewodnictwem rabina Samuela Rosenberga zarówno jako dodatkowa świątynia, jak i jako centrum kulturalne.Inauguracja Synagogi pod Białym Bocianem odbyła się 6 maja 2010 roku wraz z otwarciem stałej wystawy pt. „Historia Odzyskana – Życie Żydów we Wrocławiu i na Dolnym Śląsku”.
Życie żydowskie dzisiaj
Działalnością Gminy Żydowskiej we Wrocławiu od lat 90tych kierowali kolejno przewodniczący: Jerzy Kichler, Ignacy Einhorn, Karol Lewkowicz, Józef Kożuch, Aleksander Gleichgewicht i Klara Kołodziejska. Gmina dba m.in. o organizację nabożeństw szabatowych, świąt żydowskich, koszernej stołówki, pomoc osobom starszym i chorym oraz zapewnienie pochówków zgodnie z wymogami judaizmu na cmentarzy żydowskim. Dba o żydowskie miejsca kultu religijnego, rozsiane na znacznym obszarze swej działalności, obejmującym ok. 1/5 Polski. Prowadzi też Centrum Informacji Żydowskiej oraz wspiera publikację Magazynu Żydowskiego „Chidusz”, ukazującego się od 2013 r. jako ogólnopolskie czasopismo. Gmina Żydowska oraz Synagoga Pod Białym Bocianem są również częścią Dzielnicy Wzajemnego Szacunku Czterech Wyznań, na którą składają się również przedstawiciele kościołów: protestanckiego, prawosławnego i rzymskokatolickiego.
Obecnie działa we Wrocławiu kilka żydowskich organizacji, m.in. Towarzystwo Społeczno-Kulturalne Żydów w Polsce (TSKŻ), Dzieci Holokaustu oraz Stowarzyszenie Żydów Kombatantów i Poszkodowanych w II Wojnie Światowej. Na Uniwersytecie Wrocławskim działa Katedra Judaistyki im. T. Taubego, oferująca pełny program studiów licencjackich, magisterskich i doktoranckich. Koncerty Hawdalowe oraz coroczny Festiwal Kultury Żydowskiej „Simcha” organizowane przez Fundację Pro Arte 2002, są od końca lat 90tych stałym elementem życia kulturalnego w Synagodze.
Centrum Kultury i Edukacji Żydowskiej we Wrocławiu
Centrum Kultury i Edukacji Żydowskiej we Wrocławiu działa jako organizacja patronacka wszystkich wydarzeń kulturalnych mających miejsce w synagodze. Centrum jest administrowane przez Fundację Bente Kahan w ścisłej współpracy z oddziałem Związku Gmin Wyznaniowych Żydowskich w RP i organizuje przez cały rok takie wydarzenia jak festiwal Lato w Synagodze pod Białym Bocianem, Dzień Izraela oraz Dni Wzajemnego Szacunku wraz z obchodami Nocy Kryształowej.Wrocławskie Centrum jest ośrodkiem wystaw, projekcji filmów, warsztatów, wykładów, konkursów i koncertów, jak również przedstawień teatralnych „Mendel Rosenbusch”, „Głosów z Theresienstadt” i „Wallstrasse 13”, które obejrzało ponad 30 000 młodych ludzi z Wrocławia i Dolnego Śląska.
Kulturalne i edukacyjne projekty realizowane w Synagodze pod Białym Bocianem przyczyniły się do ukształtowania Centrum jako integralnej i popularnej części życia kulturalnego w tym regionie Polski. To międzynarodowe centrum tolerancji i wzajemnego szacunku w sercu Europy. Fundacja Bente Kahan otrzymuje coroczne dofinansowanie ze środków miasta Wrocławia w celu zapewnienia działalności Centrum Kultury i Edukacji Żydowskiej we Wrocławiu.
Tekst: Aleksander Gleichgewicht
Aktualizacja: Zespół Fundacji Bente Kahan