W 2015 roku przygotowaliśmy dla Państwa wystawę Te dni przedostatnie… Dolnośląskie synagogi przed zagładą Nocy Kryształowej, którą można oglądać w Centrum Kultury i Edukacji Żydowskiej w Synagodze Pod Białym Bocianem we Wrocławiu. Teraz mogą ją Państwo zobaczyć także online!
Całość można obejrzeć klikając poniżej:
Celem wystawy jest ukazanie fragmentu wielowiekowego dziedzictwa żydowskiego, które zostało gwałtownie zaatakowane i nieodwracalnie zniszczone w ciągu jednej nocy. Obiektami ataków stały się domy modlitwy oraz sklepy i prywatne mienie, a około 30,000 mężczyzn pochodzenia żydowskiego zostało wywiezionych do obozów koncentracyjnych. Większość synagog na Dolnym Śląsku, jak i w całych Niemczech, została zniszczona w nocy z 9 na 10 listopada 1938 r. podczas tzw. Nocy Kryształowej. Ta ogólnokrajowa akcja przeciwko żydowskim mieszkańcom Niemiec została zaplanowana i wykonana przez nazistowską władzę rękami SS, SA oraz Hitlerjugend. Był to początek Zagłady i „ostatecznego rozwiązania” systematycznie przeprowadzanego przez nazistów. Mniejszość, która żyła przez setki lat w tym regionie została zlikwidowana.
Bente Kahan, dr Barbara Pendzich
Żydowskie budownictwo kultowe jest jedynym w dziejach sztuki śląskiej rodzajem architektonicznym zniszczonym prawie całkowicie w ciągu zaledwie 24 godzin.
Pierwsze synagogi powstały na Śląsku w okresie średniowiecza, przypuszczalnie już w XIII wieku, ale przede wszystkim w następnym stuleciu. Najstarsze wiadomości o ich istnieniu pochodzą z kilku miast, m.in. Wrocławia, Świdnicy, Jawora, Strzegomia i Oleśnicy, gdzie znajduje się najlepiej obecnie zachowana synagoga średniowieczna, wzniesiona prawdopodobnie na początku XV wieku. Po wypędzeniu w drugiej połowie XV stulecia ludności żydowskiej z Dolnego Śląska na jego terytorium zamarło prawie całkowicie budownictwo synagogalne. Wyjątkiem był jedynie Głogów, w którym istniała nieprzerwanie przez okres nowożytny niewielka gmina posiadająca własny dom modlitwy.
Nowy okres dziejów żydowskiego budownictwa kultowego rozpoczął się w drugiej połowie XVIII wieku i trwał nieprzerwanie do pierwszej wojny światowej. Jego historyczną podstawę stanowiły procesy emancypacji i akulturacji zachodzące od przełomu XVIII i XIX wieku wśród coraz liczniejszej żydowskiej społeczności zamieszkującej Dolny Śląsk. Wiek XIX był okresem największej aktywności budowlanej dolnośląskich gmin żydowskich. Synagogi wzniesione w tym stuleciu reprezentowały różnorodne typy architektoniczne i rozwiązania stylowe. Najprostszymi z nich były skromne sale modlitwy urządzane w zajazdach, przede wszystkim wrocławskich, służące religijnym potrzebom Żydów przybywającym w celach handlowych z różnych terytoriów Europy wschodniej. Od nazwy miasta lub regionu, z którego pochodzili fundatorzy, a zarazem główni użytkownicy tych miejsc kultu, były one określane m.in. jako bóżnice lwowska, krotoszyńska, wołyńska itd.
Równocześnie już od schyłku XVIII wieku powstają na Dolnym Śląsku pierwsze, po prawie trzystuletniej przerwie, synagogi wzniesione jako budynki wolno stojące, posiadające często okazałe formy architektoniczne i niekiedy eksponowane położenie w przestrzeni miast. Pomiędzy końcem XVIII wieku i początkiem stulecia XX stworzono co najmniej około 30 synagog tego rodzaju. Wśród nich były zarówno budowle o prostych, bezstylowych formach, jak i wspaniałe monumentalne świątynie, stanowiące architektoniczną ozdobę wielu dolnośląskich miast. Do pierwszego rodzaju należały na przykład wczesne bóżnice wrocławskie: Tempel i Synagoga Krajowa, powstałe w drugiej połowie XVIII wieku, podczas gdy synagogom wznoszonym od około 1820 roku nadawano reprezentacyjne formy architektoniczne i nieprzypadkowy kostium stylowy, dostosowany do kultowego przeznaczenia tych budowli.
W XIX wieku posługiwano się w budownictwie synagogalnym różnymi stylami inspirowanymi ideami zaczerpniętymi zarówno z ogólnej historii Żydów, jak i ich najstarszych, średniowiecznych dziejów na obszarze Niemiec. Zgodnie z tą zasadą wśród śląskich bóżnic pojawiły się budowle o formach egiptyzujących (orientalnych), mauretańskich, neoromańskich, ale także reprezentujące tzw. styl arkadkowy i modernizm. Mimo dużej aktywności budowlanej gmin żydowskich, nie stworzono na Dolnym Śląsku lokalnego wzorca architektonicznego judaistycznej budowli kultowej. Nie sprzyjała temu ani autonomia poszczególnych gmin, ani pogłębiające się od początku XIX wieku podziały religijne na frakcje konserwatywne i reformowane. Nie bez znaczenia był także fakt, iż projektantami synagog byli architekci o bardzo zróżnicowanych umiejętnościach zawodowych. Obok zwyczajnych mistrzów murarskich spotykamy wśród nich twórców o ponadregionalnej klasie artystycznej, min. Carla F. Langhansa, Carla Lüdecke czy Edwina Opplera.
Efektem tej sytuacji było powstanie bardzo zróżnicowanego krajobrazu architektonicznego dolnośląskich synagog. Jego skalę obrazują najlepiej takie realizacje jak: wrocławska synagoga Pod Białym Bocianem, która jest przykładem syntezy stylowej klasycyzmu z elementami orientalizującymi; wrocławska synagoga Na Wygonie, która była jednym z pierwszych przykładów zastosowania stylu neoromańskiego w XIX-wiecznym budownictwie synagogalnym; synagogi w Ziębicach, Legnicy czy Środzie Śląskiej nawiązujące do jednego z najpopularniejszych w Niemczech wzorców budownictwa synagogalnego; niewielka synagoga w Brzegu Dolnym oparta z kolei na modelu wzorcowego kościoła protestanckiego. Wyjątkowy charakter stylowy posiadała natomiast neorenesansowa synagoga w Wałbrzychu. Architektoniczny modernizm początku XX wieku reprezentuje ostatnia z dolnośląskich synagog, wzniesiona w Görlitz, krótko przed wybuchem pierwszej wojny światowej.
Większość dolnośląskich synagog została całkowicie zniszczona lub zdewastowana podczas zorganizowanej przez nazistów tzw. ,,Nocy Kryształowej” z 9 na 10 listopada 1938 roku. Do dnia obecnego przetrwało zaledwie około 12 dawnych synagog. Spośród nich jedynie wrocławska (Pod Białym Bocianem) i dzierżoniowska zachowały oryginalną formę architektoniczną.
Jerzy K. Kos
Lista pozostałych synagog z terenu województwa dolnośląskiego:
Bierutów (Bernstadt) – wzniesiona w 1808 r. przy ówczesnej Junkernstr. (obecnie ul. 1 Maja), przebudowana po pożarze. Zachowana do dziś, pełni funkcję auli szkolnej.
Góra (Guhrau) – wzniesiona w 1913 r. przy ówczesnej Altguhrauerstr. (obecnie ul. Starogórska), spalona w czasie „Nocy Kryształowej”.
Jelenia Góra (Hirschberg) – wzniesiona latach 1845–1846 przy ówczesnej Hintergasse, późniejszej Priesterstr. (obecnie ul. Mikołaja Kopernika), zdemolowana w czasie „Nocy Kryształowej”, zburzona na początku lat 70. XX w., obecnie teren zabudowany blokiem mieszkalnym.
Lubin (Lüben) – wzniesiona w latach 1867–1868 r. przy ówczesnej Schulpromenade (obecnie ul. Mikołaja Kopernika), spalona w czasie „Nocy Kryształowej”, obecnie teren zabudowany blokiem mieszkalnym.
Lwówek Śląski (Löwenberg in Schlesien) – wzniesiona w XIX w. przy ówczesnej Klosterstr. (obecnie ul. Malinowskiego), niezachowana do czasów współczesnych.
Milicz (Militsch) – wzniesiona w 1827 r. przy ówczesnej Töpferstr. (obecnie ul. Garncarska), zdemolowana w czasie „Nocy Kryształowej”, zachowana do czasów współczesnych, obecnie budynek mieszkalny.
Ścinawa (Steinau an der Oder) – wzniesiona w 1862 r. przy ówczesnej Neuestr. (obecnie ul. Robotnicza), zdemolowana w czasie „Nocy Kryształowej”, zachowana do czasów współczesnych, obecnie budynek mieszkalny.
Trzebnica (Trebnitz) – wzniesiona w 1871 r. przy ówczesnej Bergstr. (obecnie ul. Wincentego Witosa), spalona w czasie „Nocy Kryształowej”.
Ziębice (Müsterberg) – wzniesiona w latach 1844–1845 przy ówczesnej Sittigsche Gasse, późniejszej Sittigschestr. (obecnie ul. Wąska), zdewastowana w czasie „Nocy Kryształowej”. Po II wojnie użytkowana przez lokalną społeczność żydowską do 1958 r., a następnie wykorzystywana jako magazyn i hurtownia. Obecnie własność Fundacji Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego.
Do czasów współczesnych zachowały się także obiekty, które w średniowieczu pełniły funkcje synagog, a następnie, po wypędzeniu Żydów ze Śląska, zostały zaadaptowane na świątynie innych wyznań. Należą do najstarszych zachowanych budynków synagogalnych na terenie Polski.
Oleśnica (ul. Łużycka) – zbudowana prawdopodobnie na przełomie XIV i XV w.; w XVII w. przekształcona w zbór ewangelicki pw. Zbawiciela, obecnie użytkowana przez Kościół zielonoświątkowy w Oleśnicy.
Strzegom (ul. Kościelna) – zbudowana prawdopodobnie w XIV w., w XV w. przekształcona w kościół rzymskokatolicki pw. św. Barbary, którą to funkcję pełni do dziś.
Część historyków za średniowieczną synagogę uważa barokową kaplicę pw. św. Wojciecha w Jaworze (ul. Stefana Czarnieckiego). Inni twierdzą, że kościół został jedynie wybudowany na miejscu średniowiecznej synagogi. Świątynia pochodzi prawdopodobnie z drugiej połowy XIV w., w XV w. została przebudowana na rzymskokatolicką kaplicę pw. św. Adalberta, a w XVIII w. poddano ją gruntownej przebudowie.
Organizator wystawy/exhibit organizer: Fundacja Bente Kahan ©
Opieka merytoryczna/historians: dr Jerzy K. Kos, mgr Tamara Włodarczyk
Koordynacja wystawy/exhibit coordination: Maria Lubczyńska, Romana Roszak
Projekt graficzny/design: Katja Niklas, Ula Zalejska-Smoleń / LAYOUTEXPRESS
Materiały archiwalne wykorzystane do wystawy pochodzą z / archival materials in the exhibit were provided by: Urząd Miejski w Brzegu Dolnym, Urząd Miejski w Głogowie, Muzeum Tkactwa w Kamiennej Górze, Portal Dawne Kłodzko, Muzeum Miedzi w Legnicy, Żydowski Instytut Historyczny im. Emanuela Ringelbluma w Warszawie, Muzeum Dawnego Kupiectwa w Świdnicy, Muzeum Regionalne w Sycowie, Muzeum Ceramiki w Bolesławcu, Muzeum Regionalne w Chojnowie, Biblioteka Uniwersytecka we Wrocławiu; prywatne zbiory / private collection: Anna Grużlewska, Zbigniew Kazimierowicz, Marek Nienałtowski, Jerzy Organiściak, Paweł Becela